مقدمه
در گذشته نواحی مختلف محیط زیست ایران با علفزارهای زیبا ، جنگل های سرسبز و گل های وحشی فراوان مأمن مهمی برای حیات وحش بود. ولی دخالت انسان ، رخساره این بیوم را به کلی تغییر داده است. حتی به زیر کشت بردن مراتع و آبیاری بی‌رویه، مسائل مهمی را از دیدگاه های فرسایش خاک و عوامل کویرزایی ایجاد نموده‌اند. متأسفانه برخی از محیط های طبیعی به صورت سنگلاخ درآمده‌اند و گیاهان مهاجم و هرز ، جانشین گیاهان مرغوب شده‌اند.
در محیط زیست ایران ، عامل های آلوده کننده نگران کننده‌ای وجود دارند که بحران های زیادی را بوجود آورده‌اند: آلودگی شدید نفتی ، شیمیایی ، میکروبی آب های ساحلی ، آلوده شدن آب ها به وسیله فاضلاب های صنعتی و شهری ، استفاده بی‌رویه از سفره‌های آب زیرزمینی ، آلودگی هوا در اثر توزیع نامساوی صنایع بزرگ و کوچک و اختصاص بیشتر آن ها به شهرهای بزرگ و افزایش آلودگی هوا در آن شهرها و … ، از عوامل آلوده کننده محیط زیست هستند.
آلودگی آب
در ایران نیز انسان به عنوان فعال ترین ، خطرناک ترین و مهم ترین عامل آلودگی آب بشمار می‌رود. جانوران نیز در امر آلوده سازی آب می‌توانند نقش داشته باشند. از جمله مهم ترین ماده‌ها و عوامل آلوده کننده آب ها به شرح زیر مطرح می‌شوند.
آلودگی توسط مواد آلی
مواد آلی بویژه در فاضلاب های شهری ، از مدفوع و سایر صنایع مغذی (فسفات‌ها و ترکیبات ازته) آلی حاصل می‌شوند، یک چنین مواد مغذی در رشد خزه‌ها و جلبک ها به صورت بی‌رویه کمک می‌کنند که خود به عنوان اختلال بوم شناسی محسوب می‌گردد. از سوی دیگر باکتری های کلی فرم که به مقدار زیاد در روده جانوران خونگرم زندگی می‌کنند و در مدفوع آن ها وجود دارند و ورود آن ها سبب انتشار بیماری برای آبزیان می‌شود. قرار گرفتن برخی از مراکز شهری و کشتارگاه ها در کنار منابع آب و نیز سواحلی که آب های زیرزمینی در آن ها بسیار بالاست (بندر انزلی در شمال ایران) ، این مشکل را صد چندان می‌کند.
آلودگی توسط مواد شیمیایی
استفاده از مواد شیمیایی در کشاورزی مانند کودهای شیمیایی ، علف‌کش ها ، حشره‌کش ها ، مخصوصاً در مورد شالیزارهای گیلان و مازندران ، در نهایت مسموم شدن آب و خاک را به همراه خواهند داشت. متأسفانه در ایران گاه کشاورزان به دفن کودهای جانوری به مدت 6 ماه در زیر خاک مبادرت نمی‌ورزند و این امر باعث می‌شود که بسیاری از میکروب ها و باکتری های زیان‌آور که ممکن بود در زیر خاک از بین بروند، موجب آلودگی آب ها و شیوع بیماری شوند.
آلودگی آب بر اثر فعالیتهای صنعتی
آلودگی آب بر اثر فعالیت های صنعتی در درجه نخست اهمیت قرار دارد که به بعضی از آن ها اشاره می‌کنیم.
صنایع غذایی
کارخانه‌های کنسروسازی و کمپوت‌سازی ایران بیشتر در نواحی کشاورزی و روستایی مستقر هستند و متأسفانه به دلیل فقدان سیستم دفع فاضلاب ، فاضلاب را در جوی ها ، رودخانه‌ها و سواحل ، تخلیه می‌کنند.
صنایع شیمیایی
انواع اسیدها ، قلیاها و املاح حاصل از کارخانه‌ها پس از تخلیه در منابع آب ، آثار زیانباری را بر آبزیان اعمال می‌کنند. ترکیب های فلزی نیز نوع دیگری از سیانور هستند. به عنوان مثال ، در نتیجه تخلیه فاضلاب های حاصل از شستشوی لوازم و ظروف آلوده به سیانور در کارخانه ساخت لوازم الکتریکی واقع در رشت ، بیش از 2 میلیون ماهی در رودخانه زرجوب جان خود را از دست دادند.
آلودگی هوا
انسان از روزی که زندگی اجتماعی را آغاز نمود و از هنگامی که درجه فرهنگی خود را ارتقا بخشید، در کنار پیشرفت ها با یک معضل مواجه شد که آلودگی هوا ، نام گرفت. البته نوع ، کمیت و کیفیت آلودگی به ساختار فرهنگی ، اجتماعی و اقتصادی یک شهر یا کشور بستگی دارد. البته هنوز مه دود فتوشیمیایی لس آنجلس ، مه دود لندن و نیویورک که در دهه‌های 1950 و 1960 اتفاق افتاده اند ، در ایران مشاهده نشده‌است.
در کشور پهناوری مانند ایران ، پدیده آلودگی نمی‌تواند قدمت زیادی داشته باشد، ولی به دلیل تجمع بیش از حد برخی شهرها مثل تهران با چنان مشکل مواجه شده‌ایم که مبارزه با آن نیاز به سرمایه زیاد و نیروی متخصص و فعال دارد. در ارتباط با مبارزه در برابر آلودگی هوا در ایران کمتر کار شده و در حال حاضر سازمان حفاظت محیط زیست با عدم امکانات قابل قبول ، فعالیت های زیادی در مورد کاهش آلودگی انجام داده است که تأثیر زیادی در کاهش آلودگی هوا در شهرهای بزرگ مخصوصاً تهران دارد.
منابع آلودگی هوا در شهرهای بزرگ
آلودگی ناشی از گرد و غبار در شهرهای بزرگ مانند تهران ، کرمان و اصفهان که به کویر نمک و بیابان های واقع در غرب و شرق نزدیک هستند.
ترافیک سنگین و وجود ماشین های قدیمی گازوئیل‌سوز (بیشتر اتوبوس های دولتی) ، فقدان سیستم مترو و شبکه اتوبوسرانی مناسب که باعث می شود شهروندان از خودروهای شخصی خود استفاده کنند.
وجود پالایشگاه ها در شهرهای بزرگ مثل تهران و تبریز که بلندترین دودکش آن 80 متر است.
استقرار کارخانه‌های آجر‌سازی ، گچ سازی و سیمان سازی در نزدیکی شهرهای بزرگ
شوفاژها و گرم کننده‌های خانگی ، کارگاه های کوچک در داخل شهرها ، نانوایی‌ها و … .
چشم انداز
ایران درحال تبدیل شدن به یکی از ده کشور آلوده جهان است، البته در سال های اخیر سازمان حفاظت محیط زیست اقدامات شایسته‌ای را در مورد خارج کردن اتومبیل های با عمر زیاد و جایگزین کردن بنزین و گازوئیل بوسیله گاز طبیعی (CNC) با طرحی تحت عنوان بهینه سازی مصرف سوخت انجام داده است؛ ولی تا سطح رفاه مردم و فرهنگ آن ها افزایش نیابد، نمی‌توان بر آلودگی هوا فائق آمد. همچنین تا مسئولان کارخانه‌های بزرگ ندانند که فاضلاب هایی را که به رودخانه‌ها می‌ریزند در نهایت ضرر و زیان آن به خود آن ها برمی‌گردد، با مشکلات آلودگی آب ها ، دست به گریبان خواهیم بود.
منبع:
